آرایه اشتقاق چیست؟ | یادگیری به زبان ساده

معرفی آرایه اشتقاق در یک نگاه

در آرایه اشتقاق یا آرایه اِقتِضاب، کلمات هم خانواده طوری در کنار هم قرار می‌گیرن که جمله یا شعری آهنگین ساخته میشه. به عبارت دیگه شاعران و نویسندگان با کنار هم قرار دادن کلمات هم ریشه و هم خانواده سعی دارن که آرایه اشتقاق رو به وجود بیارن.

بعضی افراد، آرایه اشتقاق رو به عنوان جناس می‌شناسن و اون رو به اسم «آرایه جناس اشتقاق» به دیگران معرفی می‌کنن.

آرایه اشتقاق، یکی آرایه‌های صنایع ادبی لفظیه که به شما کمک می‌کنه تا درک بهتری از ساختار آرایه اقتضاب داشته باشین و یاد بگیرین که این آرایه در چه جاهایی کاربرد داره. به بیت زیر توجه کنین:

خدایگانا فرخنده مهرگان آمد

زباغ گشت به تحویل آفتاب احوال

اگه به کلمات موجود در این بیت دقت کنین، متوجه میشین که دو واژه «تحویل» و «احوال» هم‌خانواده و هم‌ریشه هستن که هر دو از ریشه «حول» مشتق شدن. وجود این کلمه‌ها باعث شده که کلام شاعر آهنگین‌تر بشه.

گاهی اوقات نویسندگان برای این که بتونن از آرایه اشتقاق در شعر و صحبت‌هاشون استفاده کنن، کلماتی رو به کار می‌برن که فقط به همدیگه شباهت دارن یا صرفا حروفشون یکسانه.

همونطور که در اول مقاله گفته شد، هدف از آرایه اشتقاق اینه که به کمک واژگان هم‌خانواده و هم‌ریشه، شاعران و نویسندگان بیان و کلام خودشون رو آهنگین‌تر کنن. در این شرایطه که میشه گفت در فلان بیت و فلان جمله، از آرایه اشتقاق استفاده شده.

اما زمانی که شاعران و نویسنده‌ها سعی دارن که در کلامشون از کلمات مشابه یا کلماتی با حروف یکسان استفاده کنن، در واقع میخوان که آرایه اشتقاق رو به کار ببرن؛ ولی بهتره بدونین که این کلمات، جزء آرایه اشتقاق نیستن و به عنوان شبه اشتقاق شناخته میشن.

به عبارت دیگه، به آرایه‌ای که با استفاده از کلمات مشابه یا کلماتی با حروف یکسان ساخته میشه، شبه اشتقاق گفته میشه. به بیت زیر توجه کنین:

تیر و تیغت تازه دارد دین تازی را همی

چون کمین دارد کمانت بر گمان بدگمان

این بیت مثالی از آرایه شبه اشتقاق است که در اون دو واژه «کمین» و «کمان» هم‌خانواده نیستن؛ اما سه حرف مشترک دارن. همین موضوع به تنهایی باعث شده که این دو کلمه در نگاه اول، هم‌خانواده به نظر بیان؛ ولی در اصل فقط به همدیگه شباهت دارن و به عنوان شبه اشتقاق شناخته میشن.

برای ایجاد آرایه اشتقاق، دو روش وجود داره؛ هم می‌تونین از کلمات هم‌خانواده فارسی و هم از کلمات هم‌ریشه عربی استفاده کنین.

مثال آرایه اشتقاق

تا به این جای مقاله یاد گرفتین که آرایه اشتقاق چیست؟ و چه ساختاری داره. حالا با استفاده از مثال‌هایی که در این قسمت وجود داره، به راحتی می‌تونین کاربرهای این آرایه رو به صورت مفهومی یاد بگیرین.

مثال شماره 1

سعدی در بیت زیر به کمک کلمات هم‌ریشه «جمع» و «مجموع» تونسته آرایه اشتقاق رو به وجود بیاره. در این بیت از کلمات هم‌خانواده عربی استفاده شده.

تا سر زلف پریشان تو در جمع آمد

هیچ مجموع ندانم که پریشان تو نیست

مثال شماره 2

در این مثال شاعر سعی کرده که با کلمات «توختند»، «تاختند»، «سوختند» و «ساختند» یک بیت آهنگین و زیبا ایجاد کنه. هیچ کدوم از این کلمات هم‌ریشه و هم‌خانواده نیستن؛ اما از نظر حروف مشترک هستن. به بیت زیر که نمونه‌ای از آرایه شبه اشتقاق است توجه کنین:

همی توختند و همی تاختند

همی سوختند و همی ساختند

مثال شماره 3

در این قسمت قصد داریم به یک بیت از مولوی بپردازیم. مولوی با استفاده از لغات «عین» و «عیان»، آرایه اشتقاق رو در بیت شعرش به کار برده و کلام خودش رو آهنگین‌تر کرده.

گفتم ای جان تو عین مایی گفت

عین چه بود در این عیان که منم

مثال شماره 4

در بیت زیر کلمات «شاعری»، «شعری»، «راوی» و «روایی» هم‌خانواده‌ هستن که با قرار گرفتن این واژه‌ها در کنار هم باعث شده که آرایه اشتقاق به وجود بیاد و حالتی آهنگین به بیت ببخشه.

زو صفت رسیده است شاعری به شعری 

ز نعتت گرفته است راوی روایی

مثال شماره 5

سعدی با استفاده از قرار دادن دو کلمه «می‌نگرم» و «نگران» تونسته آرایه اشتقاق رو در بیت شعرش ایجاد کنه. لازمه بدونین که این دو واژه با استفاده از بن مضارع «نگر» به وجود اومدن و هم‌ریشه هستن. همچنین اگه به این دو واژه بیشتر دقت کنین، متوجه خواهید شد که کلمه «می‌نگرم» یک نوع فعله و کلمه «نگر» هم جزئی از صفات فارسیه.

گر راه بگردانی و گر روی بپوشی

من می‌نگرم گوشه چشم نگرانت

مثال شماره 6

کلمات «آستین» و «آستان» هم‌خانواده نیستن، ولی حروف مشترک و یکسانی دارن. سعدی با به کار بردن این کلمات تونسته آرایه شبه اشتقاق رو به وجود بیاره.

گر دست دهد که آستینش گیرم

ورنه بروم بر آستانش میرم

مثال شماره 7

واژه‌های «ولی» و «ولایت» که در بیت زیر به کار برده شدن، جزء کلمات هم‌خانواده عربی هستن. حافظ با به کار بردن این دو واژه در بیت خودش سعی کرده که آرایه اِقتِضاب رو به وجود بیاره و ظاهر بیت رو آهنگین‌تر کنه.

رندان تشنه‌لب را آبی نمی‌دهد کس

گویا ولی‌ شناسان رفتند از این ولایت

مثال شماره 8

آخرین مثالی که قصد داریم در این مقاله ارائه کنیم، بیتی معروف از غزلیات حافظه. در این بیت کلمات «انیس» و «مونس» هم‌خانواده و هم‌ریشه هستن. حافظ با به کار بردن این دو واژه سعی کرده که ظاهری آهنگین به بیت ببخشه و آرایه اشتقاق رو در اون ایجاد کنه.

ستاره ای بدرخشید و ماه مجلس شد

دل رمیده ما را انیس و مونس شد

آرایه‌های ادبی لفظی

آرایه اشتقاق (آرایه اِقتِضاب)، جزء آرایه‌های ادبی لفظیه. آرایه‌های زیادی در صنایع ادبی لفظی وجود داره که به ظاهر و تلفظ کلمات مربوط میشه و معمولا برای آهنگین‌تر کردن اشعار و نثرها به کار برده میشن.

به جزء اشتقاق، آرایه‌های دیگه‌ای هم در ادبیات فارسی وجود دارن. از جمله آرایه‌های ادبی لفظی که در این مورد می‌تونیم به جناس، تخلص و سجع اشاره کنیم. حالا این که چه تفاوت‌هایی بین جناس و اشتقاق وجود داره، در ادامه قراره براتون توضیح بدیم.

تفاوت اشتقاق با جناس

در بخش‌های ابتدایی این مقاله که درباره مفهوم آرایه اشتقاق صحبت کردیم، توضیح دادیم که بعضی از شاعران و نویسندگان، آرایه اشتقاق رو به عنوان جناس می‌شناسن و این آرایه رو به عنوان جناس اشتقاق به دیگران معرفی می‌کنن. پس میشه گفت که اشتقاق، یک نوع جناسه.

به عبارت دیگه زمانی که یک سری از کلمات به عنوان آرایه اشتقاق شناخته میشن و فقط در یک حرف با هم اختلاف دارن، اون کلمات علاوه بر این که آرایه اشتقاق دارن، آرایه جناس رو هم به وجود میارن.

از طرفی هم اگه کلمات بیشتر از یک حرف با هم اختلاف داشته باشن، اون واژه‌ها به عنوان اشتقاق شناخته میشن ولی دیگه آرایه جناس نیستن.

به این مثال توجه کنین:

من که باشم در آن حرم که صبا

پرده‌دار حریم حرمت اوست

در این بیت، کلمات «حرم»، «حریم» و «حرمت» هم‌ریشه بوده و آرایه اشتقاق رو به وجود آوردن. همچنین، کلمات «حرم» و «حریم» به دلیل این که فقط در یک حرف با هم فرق دارن، به عنوان آرایه اشتقاق و آرایه جناس شناخته میشن. لازمه بدونین که هر آرایه جناس، اشتقاق نیست.

به عبارت دیگه وقتی دو کلمه شبیه به هم هستن، همیشه به این معنا نیست که از یک ریشه مشتق شدن. برای مثال: دو کلمه «کتاب» و «کباب» با هم فقط در یک حرف اختلاف دارن؛ بنابراین این آرایه، آرایه جناسه ولی اشتقاق نیست.

انواع آرایه اشتقاق

در بعضی از کتاب‌های ادبیات فارسی، آرایه اشتقاق رو به شکل دیگه‌ای توضیح دادن. در این کتاب‌ها گفته شده که آرایه جناس اشتقاق یعنی اختلاف دو کلمه متجانس (مشابه) در مصوت‌های اون‌هاست.

به عبارت دیگه، زمانی که دو یا چند کلمه، حروف و واج‌های یکسانی داشته باشن و فقط مصوت‌هاشون (ا، او، ای، ـِ، ـَ و ـُ ) متفاوت باشه، آرایه اشتقاق ساخته میشه. به بیت زیر توجه کنین:

خوبان پارسی‌گو بخشندگان عمرند

ساقی بده بشارت رندان پارسا را

کلمات مشابه «پارسی» و «پارسا» فقط در یک حرف با هم تفاوت دارن. کلمه «پارسا» به مصوت «ا» و کلمه «پارسی» به مصوت «ای» ختم شده. با کنار هم قرار گرفتن این واژه‌ها در بیت حافظ باعث شده که آرایه اشتقاق ساخته بشه.

جمع‌بندی

در این مقاله سعی کردیم که اطلاعات کاملی درباره آرایه اشتقاق، انواع اشتقاق و چند مثال صحبت کنیم.

زمانی گفته میشه که یک بیت شعر یا یک نثر دارای اشتقاقه که در اون دو یا چند کلمه هم‌خانواده فارسی یا هم‌خانواده عربی در کنار هم قرار گرفتن و تونستن حالتی آهنگین به اون کلام و شعر ببخشن.

بعضی از سخنوران و متخصصین این حوزه، آرایه اشتقاق رو به عنوان آرایه جناس اشتقاق می‌شناسن. در واقع هر کلمه‌ای که دارای آرایه مشتق باشه، صرفا آرایه جناس نیست. در واقع باید گفت زمانی که کلمات دارای آرایه اشتقاق باشن، در صورتی که فقط و فقط یک حرف باعث تفاوت اون‌ها شده باشه، اون واژه‌ها به عنوان آرایه جناس هم شناخته میشن.

اگه میخواین اطلاعات بیشتری درباره موضوعات دیگه مربوط به ادبیات فارسی مثل انواع زمان‌های فعل در دستور زبان فارسی و اسطوره‌شناسی، به مقالات مربوط در وبلاگ پرش مراجعه کنین.

ممنون که تا آخر این مقاله همراه ما بودین 🙂